W dniu 18 marca b.r. Krajowa Rada Suplementów i Odżywek zorganizowała interesującą konferencję p.t. „Nowe regulacje dotyczące nieuczciwych praktyk rynkowych na tle otoczenia prawnego i naukowego rynku suplementów diety". Głównymi tematami poruszanymi podczas spotkania były maksymalne dawki witamin i minerałów  suplementach diety w propozycjach EFSA i EHPM przedstawione przez prof. Iwonę Wawer oraz Katarzynę Łastawską oraz nowa ustawa o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym i Kodeks Etyczny Członków Krajowej Rady Suplementów i Odżywek omówione przez mec. Tomasza Krawczyka.

1. Maksymalne dawki witamin i minerałów suplementach diety

Żywność wzbogacana i suplementy diety są bezpiecznie spożywane w Europie od kilku dziesięcioleci. W większości przypadków żywność taka jest reklamowana przez producentów a tym samym może być postrzegana przez konsumentów jako przewyższająca pod względem odżywczym, fizjologicznym lub zdrowotnym inne produkty bez dodatku tych witamin i składników mineralnych. Może to skłaniać konsumentów do decyzji z różnych względów niepożądanych. Aby przeciwdziałać tym możliwym do wystąpienia niepożądanym skutkom, Wspólnota nakłada pewne ograniczenia: w odniesieniu do produktów, do których wolno dodawać witaminy i składniki mineralne oraz ograniczenia, które wynikałyby w sposób oczywisty ze wskazań technicznych lub byłyby podyktowane względami bezpieczeństwa. Zatem konieczne jest ustalenie ich maksymalnych ilości w razie dodawania ich do żywności, w zależności od przypadku. Ilości te muszą być takie, by normalne spożycie żywności, zgodne ze wskazaniami producenta i mieszczące się w ramach urozmaiconej diety, było dla konsumenta bezpieczne. Dlatego takie maksymalne ilości i wszelkie inne warunki ograniczające dodawanie do żywności witamin i składników mineralnych powinno się w koniecznych przypadkach ustalić uwzględniając ich górne bezpieczne limity. Górny limit jest to dawka, które może być spożywana codziennie przez  całe życie bez znaczącego ryzyka dla zdrowia a została ustalona w drodze naukowej oceny ryzyka opartej na powszechnie przyjętych danych naukowych. Przy ustaleniu górnych poziomów bierze się pod uwagę potencjalne spożycie witamin i składników mineralnych w innej żywności a także wrażliwe grupy konsumentów - podkreśliła Katarzyna Łastawska. Jednak górny limit nie jest granicą powyżej której pojawia się działanie niepożądane ani też nie jest limitem bezpieczeństwa. 

Wśród krajów UE nie ma zgody jak ma być określony poziom maksymalny, gdy brak górnego bezpiecznego limitu. Niektórzy eksperci uważają, że dla niektórych składników odżywczych, nie musi być ustalany maksymalny poziom - ponieważ nie stwierdzono negatywnych skutków (w przypadku tiaminy, ryboflawiny i biotyny) lub dlatego, że takie skutki występują tylko w przypadku dawek znacznie przekraczających dawki spożywane z żywnością (np. witamina K, witamina B12, kwas pantotenowy czy chrom, który na III stopniu utlenienia jest bezpieczny a już na VI toksyczny). W związku z tym Komisja Europejska poprosiła Scientific Committee on Food (SCF) i European Food Safety Authority (EFSA) o przygotowanie opinii naukowych na temat górnych limitów dla 29 składników wymienionych w Aneksie I dyrektywy o suplementach diety - poinformowała prof. Iwona Wawer.

Wspólnota chce narzucić wszystkim państwom członkowskim model obliczania ryzyka. Jednak do poprawnej analizy ryzyka niezbędna jest właściwa informacja a takiej brak. Zasadniczym problemem jest brak danych o spożyciu ze wszystkich krajów UE oraz brak wspólnotowych standardów zbierania danych. W Polsce reprezentatywne dane o spożyciu zostały wykonane przez Instytut Żywności i Żywienia w 2000 roku - powiedziała dr Katarzyna Stoś reprezentująca tą placówkę.

Trzeba jednak oddzielić przepisy narodowe (np. dotyczące obowiązkowego wzbogacania) od regulacji na poziomie Wspólnoty. Każdy kraj ma swoje odrębności - uważa prof. Iwona Wawer, dlatego nie jest możliwe stworzenie modelu dla całej UE. W naszym kraju jest dobrze zorganizowana suplementacja jodem, ale ze względu na duże spożycie soli przez Polaków należy znaleźć nowy nośnik jodu. Mamy także gleby ubogie w selen, zatem trzeba uwzględnić suplementację tym pierwiastkiem. Prace w tym kierunku trwają na Wydziale Biologii UW, Wydziale Farmacji AM oraz na Politechnice Warszawskiej - mówiła prof. Iwona Wawer.

2. Ustawa o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym

W 21 grudnia 2007 r., po trzech miesiącach od dnia ogłoszenia, weszła w życie ustawa o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom handlowym (Dz. U. z 2007, Nr 171, poz. 1206).

Założeniem nowej ustawy jest uregulowanie w polskim prawie nieuczciwych praktyk handlowych stosowanych przez przedsiębiorców wobec konsumentów. Istotne jest, że zgodnie z tą ustawą kontrolę nad rynkiem przejął sam konsument (nie instytucja publiczna, nie inny przedsiębiorca), ale właśnie konsument - podkreślał mec. Tomasz Krawczyk. Dotychczas interesy wszystkich podmiotów działających na rynku chroniła ustawa z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Obecnie uległo to zasadniczej zmianie, ponieważ nowa ustawa rozdzieliła ochronę przed czynami nieuczciwej konkurencji na ochronę w relacjach między przedsiębiorcami a konsumentami oraz na ochronę działań przedsiębiorca - przedsiębiorca. Zatem dotychczasowa regulacja - ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji będzie stanowić podstawę zwalczania nieuczciwości rynkowej między przedsiębiorcami. Natomiast nowa ustawa o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom handlowym obejmuje swym zakresem podmiotowym naruszanie interesów konsumentów. Niewątpliwym walorem nowej regulacji jest kompleksowe uregulowanie kwestii nieuczciwych praktyk, które mogą dotknąć konsumentów niezależnie od trybu zawarcia umowy oraz jej przedmiotu. Może nawet jeszcze nie dojść do zawarcia samej umowy, bowiem wystarczy sama reklama - zauważa Mec. Tomasz Krawczyk. 

Przedsiębiorca i konsument

Adresatami tej ustawy są przedsiębiorcy, którym ustawa zakazuje stosowania nieuczciwych praktyk rynkowych. Przez przedsiębiorcę rozumie się osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej, które prowadzą działalność gospodarczą, zarobkową lub zawodową, bez względu na to czy działalność ta ma charakter główny czy uboczny, a także osoby działające w ich imieniu lub na ich rzecz. Wyraźnie widać, iż nowy przepis bardzo szeroko zakreśla krąg osób, które należy traktować jako przedsiębiorców. Znaczenie rozstrzygające ma okoliczność faktyczna, a mianowicie prowadzenie działalności gospodarczej i związane z nią uczestniczenie w obrocie gospodarczym. Dla uznania konkretnego podmiotu za przedsiębiorcę, w rozumieniu art. 2 pkt 1 ww. ustawy, nie ma decydującego znaczenia czy jego działalność zarobkowa lub zawodowa jest prowadzona legalnie. A zatem będzie to przykładowo, wykonywanie zawodu bez uzyskania wymaganej koncesji lub zezwolenia, jak również wykonywanie zawodu bez dopełnienia wymagań formalnych, np. wpis do rejestru przedsiębiorców lub ewidencji działalności gospodarczej. Nie jest konieczne również, aby podejmowana działalność była prowadzona w sposób zorganizowanego i ciągły. Wystarczy podejmowanie jej sporadycznie (np. sprzedaż suplementów przez Internet).

Natomiast w przypadku definicji konsumenta nowa ustawa posługuje się określeniem przeciętnego konsumenta czyli osoby wyedukowanej, zorientowanej i ostrożnej. Stosując te przepisy Urząd Ochrony Konsumentów i Konkurencji oraz sądy będą uwzględniać czynniki społeczne, kulturowe i językowe a nawet przynależność adresata określonych praktyk rynkowych do konkretnej grupy (ze względu na wiek czy niepełnosprawność). W przypadku, gdy dana praktyka jest kierowana do określonej grupy konsumentów (np. dzieci, młodzieży, osób starszych), powyższe kryterium stosuje się do przeciętnego członka tej grupy. Sądy będą również zobowiązane do uwzględniania orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości.

Klauzula generalna

Ustawa za nieuczciwą praktykę rynkową uznaje działanie lub zaniechanie przedsiębiorcy (sposób postępowania, oświadczenie lub informację handlową, reklamę i marketing), które jest sprzeczne z dobrymi obyczajami i w istotny sposób zniekształca lub może zniekształcić zachowanie rynkowe przeciętnego konsumenta przed zawarciem umowy dotyczącej towaru lub usługi, w trakcie jej zawierania lub po jej zawarciu. Nowa ustawa wprowadza zakaz stosowania nieuczciwych praktyk rynkowych, opierający się na klauzuli generalnej (określonej w art. 4 ust. 1 ustawy). Klauzula ta określa dwie przesłanki, których łączne spełnienie pozwala na zakwalifikowanie praktyki przedsiębiorcy jako nieuczciwej. Pierwszy warunek polega  na tym, że określona praktyka, aby być uznana za nieuczciwą musi w istotny sposób zakłócać (lub może zakłócać) zachowanie rynkowe (gospodarcze) przeciętnego konsumenta, (do którego jest kierowana, bądź który jest jej odbiorcą) w odniesieniu do towarów lub usług. Drugi  warunek  to sprzeczność z dobrymi obyczajami. Nawiązując do wyjaśnień Komisji Europejskiej, chodzi o stopień staranności i fachowości, jakiego należy oczekiwać od porządnego kupca, zgodnie z ogólnie przyjętymi regułami zwyczaju handlowego w danej branży. W literaturze przyjmuje się, że treść nakazów staranności zawodowej określają zarówno krajowe regulacje prawne, jak i międzynarodowe oraz krajowe zwyczaje handlowe, a także przyjmowane w ramach samoregulacji postanowienia kodeksów organizacji gospodarczych. W sektorach, w których istnieją szczególne obligatoryjne obowiązki informacyjne powinny one również stanowić podstawę staranności zawodowej.

Kodeks Etyczny Członków Krajowej Rady Suplementów i Odżywek.

Zgodnie z ustawą, jeśli przedsiębiorca powołuje się na postanowienia kodeksu dobrych praktyk, nieprzestrzeganie go może spowodować postawienie mu zarzutu o stosowanie nieuczciwej praktyki rynkowej - mówił mec. Tomasz Krawczyk.  Za sprzeczne z dobrymi obyczajami należy uznać również czyny zabronione zasadami deontologii zawodowej lub tzw. kodeksami etyki zawodowej. Zgodnie ze swoim statutem projekt takiego kodeksu przedstawiła również Krajowa Rada Suplementów i Odżywek. Paragraf 8 punkt 8 statutu KRSiO mówi, że jednym z celów stowarzyszenia jest promocja Dobrej Praktyki Wytwarzania oraz wysokich standardów bezpieczeństwa przy sprzedaży wolnorynkowej. Zasady etyczne przyjęte w Kodeksie wynikają z ogólnych norm moralnych i prawnych dotyczących zasad prowadzenia działalności gospodarczej opartej na rzetelności i uczciwości.

Agresywne praktyki rynkowe

W świetle nowej ustawy praktykę uznaje się za agresywną, jeżeli wykorzystując bezprawny nacisk w znaczny sposób ogranicza lub może ograniczyć swobodę wyboru przeciętnego konsumenta lub jego zachowanie względem produktu, i tym samym powoduje lub może powodować podjęcie przez niego decyzji dotyczącej umowy, której inaczej by nie podjął (art. 8 ust. 1 ww. ustawy). Ustawa wskazuje, iż nieuczciwymi praktykami rynkowymi w każdych okolicznościach jest m.in. składanie wizyt w miejscu zamieszkania konsumenta; uciążliwe działanie albo nakłanianie do nabycia produktów przez telefon, faks, pocztę elektroniczną lub inne środki porozumiewania się na odległość; umieszczanie w reklamie bezpośredniego wezwania dzieci do nabycia reklamowanych produktów lub nakłania rodziców lub innych osób dorosłych do kupienia im reklamowanych produktów.

Sankcje cywilne i karne

W nowej ustawie uregulowane zostały sankcje cywilne oraz karne. Na gruncie cywilnym konsekwencją stosowania nieuczciwych praktyk jest unieważnienie zawartej z danym konsumentem umowy oraz zasądzenie odpowiedniej sumy pieniężnej na określony cel społeczny związany ze wspieraniem kultury polskiej, ochroną dziedzictwa narodowego lub ochroną konsumentów. Nieuczciwa praktyka rynkowa może również stanowić czyn niedozwolony (delikt), a wtedy roszczenie o naprawienie szkody powinno przedawniać się na takich samych zasadach, jak we wszystkich wypadkach, gdy doszło do powstania szkody na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania wynikającego z określonej umowy lub z czynu niedozwolonego. Z kolei od strony karnej ustawa przewiduje, iż stosowanie agresywnej praktyki rynkowej stanowi wykroczenie podlegające karze grzywny.

Ustawa o nieuczciwych praktykach rynkowych nowelizuje ustawę o ochronie konkurencji i konsumentów. Wskazuje wyraźnie iż nieuczciwa praktyka handlowa może stanowić również praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów. W związku z tym obecnie Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów ma możliwość nakładania kar pieniężnych na przedsiębiorców, w stosunku do których organ ten stwierdził stosowanie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. Według poprzednio obowiązującej ustawy karę można było nałożyć dopiero w wypadku niezastosowania się do decyzji. Rozwiązanie to wprowadziła ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów z 16 lutego 2007 r.

Dr nauk prawnych Iwona Wrześniewska-Wal Adiunkt w Zakładzie Ekonomiki, Prawa i Zarządzania Szkoły Zdrowia Publicznego w Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego w Warszawie.